Waarom we allemaal opeens last hebben van het imposter syndrome

Opeens was het er: het impostor syndrome. Van jonge vrouwen tot aan topvrouwen als Sheryl Sandberg van Facebook. Het veroorzaakt burnouts en veel ellende – maar een gebrek aan zelfvertrouwen is het niet. Wat dan wel?

“Nu gaat het gebeuren, nu ga ik door de mand vallen.” Dat gevoel. Het gevoel dat er in een vergadering opeens naar je gekeken wordt en dat iedereen stil valt en je ze gewoon ziet denken: “Wat doet die vrouw hier? Ik heb nog nooit iemand gezoen die zo weinig verstand heeft van haar werk, als deze.”
Het is een gevoel dat ik al sinds ik werk met me meedraag. Ik had het als twintiger bij mijn eerste baan. Ik had het als rot in het vak als dertiger. En ik heb het als nieuw uitgevonden ondernemer van boven de veertig. Bij elk beetje spannend moment het gevoel hebben dat dit het moment gaat worden dat je ontmaskerd wordt. Ontmaskerd als een oplichter die het toevallig een paar jaar heeft weten vol te houden, maar waarvan we nu toch echt met z’n allen moeten concluderen dat het niks is en nooit wat zal zijn ook. “Ga maar ergens appeltaarten bakken, dat past veel beter bij je.” En dat de deur dan voor de rest van je carrière dichtvalt.

Het is interessant om te zien hoe dat syndroom opeens een naam heeft, en zelfs een soort hype is op sites en in magazines over psychologie: het oplichtersydroom. Eigenlijk is de Engelstalige term beter: impostor syndrome. Indringer. Een oplichter licht expres op, maar een indringer kan zich er ook niet bewust van zijndat hij niet thuishoort waar hij is. Hij is op een verkeerd feestje terecht gekomen en iedereen draait zich om ziet dat meteen. Het kan nog zijn dat hij wel is uitgenodigd, door iemand die niet de bevoegdheid daarvoor had, maar de massa ziet meteen dat hij niet thuishoort waar hij is. Een indringer, een buitenstaander, die detoneert. Iedereen ziet het in één oogopslag, alleen wie gaat het hem vertellen?

In de Volkskrant las ik een interview met een coach die daar een boek over schreef. Het is een relatief jong verschijnsel, geen officiële stoornis, dat in 1978 voor het eerst werd beschreven door klinisch psychologen Pauline Clance en Suzanne Imes. Zij zagen dat vooral hoogopgeleide vrouwen, ondanks hun succes, geneigd zijn te geloven dat ze niet intelligent genoeg zijn en dat anderen hen te hoog inschatten.
In Nederland doet coach en bedrijfskundige Vreneli Stadelmaier er onderzoek naar. Ze schreef daarover het boek F*ck die onzekerheid en deed onderzoek onder zeshonderd mensen. Van hen gaf 75 procent van de vrouwen aan zich te herkennen in eerdergenoemde gedachten. Internationaal onderzoek bevestigt dit. Hoe succesvoller je bent, hoe meer je er last van hebt. ‘De vloek van slimme mensen’, wordt het syndroom ook wel genoemd.

De gevolgen zijn niet mals, vertelt Stadelmaier in de Volkskrant. ‘Je vlucht of je vecht. In dat eerste geval maak je jezelf onzichtbaar. Je gaat iedere uitdaging uit de weg en behaalde successen bagatelliseer je.’ Niet bepaald een vruchtbare bodem voor een fijne carrière. Het tweede mechanisme waarmee je kunt omgaan met het impostor syndrome, vervolgt Stadelmaier, is door heel hard te werken. ‘De lat enorm hoog leggen, perfectionistisch zijn en absoluut geen fouten willen maken. Een fout is namelijk hét bewijs dat je het inderdaad toch niet kunt.’ Het verraderlijke is dat je op deze manier ver kunt komen, maar het gevoel van echt succesvol zijn blijft uit. De kans op een burn-out is aanzienlijk groter wanneer je zo werkt.

Het impostor syndrome staat overigens niet gelijk aan een gebrek aan zelfvertrouwen, zegt ze in de Volkskrant. Wetenschappelijk onderzoek vond geen correlatie en ook expert Vreneli Stadelmeier spreekt naar eigen zeggen regelmatig razend succesvolle vrouwen die echt wel weten wat ze in huis hebben, maar tegelijkertijd ‘gek werden van zichzelf’. Facebook-topvrouw Sheryl Sandberg bekende de onzekerheid in haar populaire boek Lean in : ‘Er zijn nog steeds dagen dat ik me een oplichter voel en niet zeker weet of ik dit allemaal verdien.’ En zelfs IMF-directeur Christine Lagarde heeft er last van: ‘Het begint er al mee dat vrouwen zich veel te veel voorbereiden. We gaan er altijd hoe dan ook van uit dat we niet de expertise hebben om de hele zaak volledig te begrijpen.’